I. THÂN THẾ VÀ NGUYÊN NHÂN XUẤT GIA

Tôn giả A Nan (Ananda) là em họ của Đức Phật, con của vua Hộc Phạn (Amiṭodana), em trai của Tịnh Phạn Vương. Ngài sinh ra trong hoàng tộc Thích Ca, lớn lên trong cung điện giàu sang. Tuy nhiên, do có duyên sâu với Phật pháp, ngài đã theo Đức Phật xuất gia vào năm 25 tuổi.

Sau khi Đức Phật thành đạo, Ngài trở về thành Ca Tì La Vệ để thăm lại hoàng gia Thích Ca. Tại đây, Ngài đã thuyết pháp cho vua Tịnh Phạn, hoàng hậu Ma Ha Ba Xà Ba Đề và các vương tử hoàng tộc. Nhận thấy con đường giải thoát, A Nan cùng với bảy vị hoàng tử khác của dòng họ Thích Ca, bao gồm Đề Bà Đạt Đa, Bạt Đề, A Nậu Lâu Đà, Kim Tỳ La, Bhaddiya, Kimbila và Devadatta, đã phát tâm xuất gia theo Đức Phật. Họ được Tôn giả Kiều Trần Như làm lễ xuất gia và trở thành những vị Tỳ-kheo đầu tiên trong giáo đoàn Thích Ca.

Đức Phật sinh năm 623 TCN và thành đạo ở tuổi 35. Khi Đức Phật ấn chứng giáo pháp và bắt đầu hoằng hóa, A Nan vẫn còn trẻ. Điều này cho thấy, Tôn giả A Nan kém Đức Phật khoảng 10 – 15 tuổi.

Tương truyền, khi Đức Phật thuyết pháp tại hoàng cung, A Nan đã vô cùng xúc động trước trí tuệ và lòng từ bi của Ngài. Điều này đã khơi dậy trong tâm A Nan một niềm tin vững chắc vào con đường giải thoát, từ đó phát nguyện xuất gia.

II. QUÁ TRÌNH TU TẬP VÀ LÀM THỊ GIẢ ĐỨC PHẬT

Sau khi xuất gia, Tôn giả A Nan tinh tấn tu học và trở thành một vị Tỳ-kheo thanh tịnh. Ngài được biết đến với trí nhớ siêu việt, có thể ghi nhớ và thuật lại toàn bộ những lời dạy của Đức Phật. Chính điều này đã giúp giáo pháp được lưu truyền trọn vẹn và chân xác.

Khi Đức Phật bước vào năm thứ 20 trong hành trình hoằng pháp, tức khoảng 55 tuổi, Tôn giả A Nan chính thức được chọn làm thị giả. Khi ấy, A Nan khoảng 37 – 40 tuổi. Trước đó, nhiều vị thị giả của Đức Phật không thể hoàn thành tốt nhiệm vụ vì không có sự bền bỉ, khéo léo và lòng từ bi như A Nan. Khi được chọn làm thị giả, Tôn giả Ānanda xin Đức Phật về tám điều sau:

“Từ chối không cho Ānanda y, đồ ăn, một phòng riêng và mời ăn. Chấp nhận cho Ānanda bốn việc là: nếu Ānanda được mời ăn, Thế Tôn bằng lòng đi dự; Thế Tôn bằng lòng gặp những người từ xa đi đến và do Ānanda giới thiệu; Thế Tôn chấp nhận cho Ānanda yết kiến nếu Ānanda gặp phân vân khó xử; Thế Tôn sẽ giảng lại những giáo lý Ngài dạy khi Ānanda vắng mặt”

Tôn giả A Nan, với lòng khiêm cung và trí tuệ sâu sắc, đã đặt ra những điều kiện khi nhận làm thị giả Đức Phật để tránh đặc quyền và giữ sự thanh tịnh của đời sống phạm hạnh. Ngài tận tụy phục vụ Đức Phật cả ngày lẫn đêm, đảm bảo những lời dạy của Ngài được truyền đạt chính xác đến đại chúng. Không chỉ là người trung gian giữa Đức Phật và Tăng đoàn, A Nan còn sẵn sàng đáp ứng mọi nhu cầu của bậc Đạo Sư một cách nhanh chóng và chu toàn. Dù công việc vất vả, ngài chưa từng than vãn, mà luôn hoàn thành nhiệm vụ với lòng tôn kính và tinh thần trách nhiệm cao cả.

Tôn giả A Nan không chỉ là thị giả tận tụy mà còn là một người hộ trì Chánh pháp vĩ đại. Ngài luôn cẩn trọng ghi chép từng bài giảng, giúp chúng Tăng dễ dàng tiếp cận và thực hành giáo pháp. Trong suốt 25 năm làm thị giả, A Nan đã chứng kiến và ghi nhớ hầu như tất cả những lời dạy của Đức Phật.

Ngài còn nổi tiếng với tâm từ bi vô lượng. Một lần nọ, khi một vị Tỳ-kheo mắc bệnh, không ai chăm sóc, chính A Nan đã tận tâm lo lắng cho vị ấy. Khi biết chuyện, Đức Phật đã dạy: "Này các Tỳ-kheo, ai muốn phụng sự Như Lai thì hãy chăm sóc những vị bệnh tật, bởi chăm sóc người bệnh cũng chính là chăm sóc Như Lai vậy."

Trong thời gian làm thị giả, Tôn giả A Nan luôn tận tụy bảo vệ Đức Phật, thậm chí không ngại hy sinh thân mạng. Khi Đề Bà Đạt Đa sai người cho voi uống rượu say để tấn công Đức Phật, mọi người hoảng sợ bỏ chạy, nhưng A Nan vẫn kiên quyết đứng chắn trước Ngài, dù Đức Phật đã ba lần bảo tránh ra. Cuối cùng, Đức Phật phải dùng thần lực đẩy A Nan ra xa và tự mình điều phục con voi.

III. CHỨNG QUẢ DỰ LƯU VÀ VẤN ĐỀ CHƯA CHỨNG A-LA-HÁN KHI ĐỨC PHẬT CÒN SỐNG

Dù là người có trí nhớ siêu việt và tinh tấn tu hành, nhưng Tôn giả A Nan chỉ chứng quả Dự Lưu (Sotāpanna), bậc đầu tiên trong bốn thánh quả, trong khi Đức Phật còn tại thế. Nguyên nhân là vì ngài dành phần lớn thời gian để phụng sự Đức Phật và ghi nhớ giáo pháp, hơn là tập trung thiền định để phá vỡ hoàn toàn các lậu hoặc.

Dự Lưu là bậc thánh quả đầu tiên, nghĩa là người đạt được nó đã đoạn trừ ba kiết sử: thân kiến, hoài nghi và giới cấm thủ. Tuy nhiên, để đạt đến quả vị A-la-hán, một vị Tỳ-kheo cần thực hành thiền định sâu sắc hơn nữa để diệt tận mọi phiền não.

IV. CHỨNG QUẢ A-LA-HÁN TRƯỚC KỲ KẾT TẬP KINH ĐIỂN

Sau khi Đức Phật nhập Niết-bàn, Tôn giả Đại Ca Diếp (Mahākassapa) tổ chức cuộc kết tập kinh điển lần thứ nhất tại hang Thất Diệp (Sattapanni). Do chưa chứng A-la-hán, ban đầu A Nan không được tham dự. Tuy nhiên, vào đêm trước ngày kết tập, ngài tinh tấn thiền định suốt đêm và cuối cùng đã đắc quả A-la-hán ngay trước khi bước vào đại hội.

Truyền thuyết kể rằng, khi A Nan vừa đạt được trạng thái vô lậu, ngài đã nhập định và đi vào hang Thất Diệp mà không cần mở cửa, chứng tỏ sự hoàn toàn giải thoát khỏi mọi ràng buộc của thế gian.

Tại hội nghị, Tôn giả A Nan là người trì tụng lại toàn bộ những lời dạy của Đức Phật, mở đầu bằng câu: "Như vầy tôi nghe...". Nhờ trí nhớ siêu việt của ngài, Tam Tạng Kinh điển được ghi nhận và truyền thừa đến ngày nay.

V. TÔN GIẢ A NAN SÁM HỐI BỐN ĐIỀU:

Sau khi kết tập kinh điển, các Đại sa môn phàn nàn và ngài A Nan nghiêm túc nhận lỗi:

- Không hỏi Đức Phật điều luật nào cần giữ lại trước khi Ngài nhập diệt.

- Sơ ý dẫm lên y của Đức Phật khi vá.

- Cho nữ giới lễ bái Xá Lợi Phật trước các vị Tỳ-kheo.

- Không thỉnh Đức Phật trì hoãn nhập Niết-bàn do bị Ma Vương che lấp tâm trí.

Dù lỗi do vô tình, ngài vẫn vui vẻ nhận trách nhiệm và chân thành sám hối.

VI.THỜI KỲ VIÊN TỊCH

Sau nhiều năm hoằng pháp, khi tuổi đã cao, Tôn giả A Nan quyết định nhập Niết-bàn. Ngài viên tịch ở tuổi 120 tại bờ sông Rohini, biên giới giữa hai vương quốc Magadha và Kosala. Trước khi viên tịch, Ngài quán sát và thấy rằng nếu nhập diệt tại một trong hai nước này, có thể gây ra tranh chấp. Do đó, Ngài bay lên hư không, hóa thân rực lửa và thiêu rụi thân xác giữa không trung. Xá lợi của Ngài chia thành ba phần, được các quốc gia tôn kính thờ phụng.

A Nan an ủi hai vua, rồi giữa sông Hằng, ngài hóa giải đất vàng, giảng pháp cho 500 tiên nhân. Sau đó, ngài truyền y bát cho Thương Na Hòa Tu, dặn dò Mạt Điền Để Ca truyền Đại Pháp 500 năm sau. Ngài nhập diệt giữa dòng sông, chư thiên rải hoa kính lễ. Xá lợi được chia cho hai nước, cõi trời Đao Lợi và Long cung, xây tháp cúng dường.

VII. KẾT LUẬN

Tôn giả A Nan là một bậc vĩ nhân trong lịch sử Phật giáo, người đã tận tụy gìn giữ và truyền bá giáo pháp. Công đức và tấm gương của ngài mãi mãi là bài học quý giá cho hàng hậu học noi theo.

Biên soạn: Thích Lệ Ngôn, 30/3/2025, Ân Thọ Tự