Núi Bà Đen – còn gọi là Núi Một, thuộc tỉnh Tây Ninh – không chỉ là danh thắng nổi tiếng miền Đông Nam Bộ mà còn là nơi gắn liền với hình tượng linh thiêng của Linh Sơn Thánh Mẫu, hay thường gọi là Bà Đen. Từ truyền thuyết về một người con gái trinh liệt tên Lý Thị Thiên Hương, cho đến sự kiện được sắc phong và tôn thờ, Bà Đen đã trở thành biểu tượng của niềm tin, sự bảo hộ và lòng thành kính của hàng triệu người hành hương suốt bao thế kỷ qua.

Linh Sơn Thánh Mẫu – hay Bà Đen – là biểu tượng thiêng liêng gắn liền với tín ngưỡng Nam Bộ. Bà được xem như hiện thân của một nữ thần hộ quốc an dân – hội tụ đủ lòng từ bi của đạo Phật và đức độ của Mẫu trong tín ngưỡng dân gian. Chính sự kết hợp ấy khiến hình tượng Linh Sơn Thánh Mẫu trở thành một “bản sắc thiêng” không thể trộn lẫn trong đời sống tâm linh người Việt.

1 Truyền thuyết Lý Thị Thiên Hương – trinh tiết và hiển linh

Tương truyền, vào thời chúa Nguyễn, ở Trảng Bàng có cô gái tên Lý Thị Thiên Hương, mặt mũi đoan trang, tâm tính hiền lành, giàu lòng đạo hạnh. Cô một lòng hướng về cửa Phật và thường lên núi Một lễ bái, tu trì.

Trong một lần lên núi, cô bị kẻ xấu hãm hại, quyết giữ tiết hạnh nên nhảy xuống vực sâu tự vẫn. Sau khi chết, dân làng liên tục thấy điềm lạ, ánh sáng hiện nơi vực thẳm. Một vị sư tu trên núi được báo mộng, tìm thấy xác cô, đem về an táng trên núi. Từ đó, cô gái được tôn xưng là Bà Đen, với làn da ngăm đặc trưng.

2 Một số dị bản dân gian khác về Bà Đen

Ngoài truyền thuyết phổ biến về Lý Thị Thiên Hương, dân gian Tây Ninh và vùng Nam Bộ còn lưu truyền nhiều dị bản khác nhau, phản ánh chiều sâu văn hóa tín ngưỡng:

• Dị bản Bà bị ép duyên: Cô gái con nhà phú hộ, bị ép gả cho người mình không yêu, đã bỏ nhà lên núi cầu Phật, giữ lòng thanh tịnh. Trên đường đi bị hãm hại, cô tự vẫn để giữ tiết trinh.
• Dị bản Bà là người Chăm tên Đênh: Một số truyền thuyết vùng biên cho rằng Bà vốn là người Chăm theo đạo Bà-la-môn, tu luyện trên núi, có thần thông và sau khi mất thì hiển linh hóa thần núi. Sau này đọc thành Bà Đen.
• Dị bản liên quan chùa Hang: Có tích cho rằng Bà từng ẩn tu ở chùa Hang, nơi có hang đá cổ. Tại đây, sau khi viên tịch, Bà linh hiển phù hộ dân lành, được lập điện thờ riêng.
• Tích Bà hóa giải thiên tai: Nhiều cư dân vùng núi kể rằng mỗi lần xảy ra hạn hán, dịch bệnh, người dân cầu khấn Bà thì có mưa, mùa màng tươi tốt. Nhờ vậy, tín ngưỡng thờ Bà càng được củng cố.

Dù khác nhau về chi tiết, nhưng tất cả các dị bản đều hội tụ chung ở hình ảnh một người nữ giữ trọn tiết hạnh, từ bi, linh ứng và được nhân dân tôn kính làm Thánh Mẫu của núi Linh Sơn.

3 Được sắc phong – Hình thành tín ngưỡng Bà Linh Sơn Thánh Mẫu

Khi vua Gia Long còn bôn tẩu, từng lạc vào núi Một. Nhờ sự linh ứng che chở của Bà, vua thoát nạn. Khi lên ngôi, vua cho đúc tượng bằng đồng đen và sắc phong danh hiệu "Linh Sơn Thánh Mẫu". Tượng được thờ tại chùa Linh Sơn Tiên Thạch Tự, ngôi chùa cổ trên sườn núi.

Kể từ đó, tín ngưỡng thờ Bà chính thức hình thành và lan rộng khắp miền Nam. Bà vừa là Mẫu thần bảo hộ dân gian, vừa là hóa thân của Bồ Tát trong lòng người mộ đạo.

4 Lễ Vía Bà – Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

Lễ vía Bà Đen được tổ chức hàng năm vào mùng 4 đến mùng 6 tháng 5 âm lịch. Đây là một trong những lễ hội tín ngưỡng thờ Mẫu lớn nhất Nam Bộ, thu hút hàng trăm ngàn lượt khách hành hương đến cầu nguyện, dâng lễ, xin lộc và tham quan danh thắng.

Với giá trị tâm linh và văn hóa sâu sắc, Lễ hội Vía Bà đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia.

5 Linh Sơn Thánh Mẫu – Biểu tượng tâm linh và văn hóa

Hình tượng Bà Đen mang đậm dấu ấn tín ngưỡng dân gian Nam Bộ kết hợp hài hòa với tinh thần Phật giáo từ bi. Bà không chỉ là người bảo hộ cho người dân Tây Ninh, mà còn là chốn dựa tâm linh cho những ai đang gặp khó khăn, cầu an, cầu con, cầu duyên, cầu tài lộc... Sự linh ứng, lòng từ bi, và hình tượng mẫu từ che chở khiến cho Bà Linh Sơn Thánh Mẫu trở thành điểm quy tụ đức tin xuyên suốt các thế hệ.

Linh Sơn Thánh Mẫu không chỉ là thần linh hộ quốc an dân mà còn là một biểu tượng dung hợp giữa tín ngưỡng dân gian và đạo Phật. Bà được tôn kính như một vị Bồ Tát – hộ trì Tam bảo, cứu khổ cứu nạn. Ở nhiều chùa Tây Ninh, tượng Bà được đặt trang trọng ở hậu điện hoặc miếu riêng, thờ phụng bên cạnh các vị mẫu thần như Diêu Trì Địa Mẫu, Chúa Xứ... Trong đó, chùa Ân Thọ (phường Long An, tỉnh Tây Ninh) cũng có miếu Bà tôn thờ Thánh Mẫu.

“Đặc biệt, danh xưng “Linh Sơn Thánh Mẫu Bồ Tát” xuất hiện trong nhiều sớ cầu an, bài văn kệ và pháp phái quy y của Phật giáo địa phương. Những cụm từ như “Nam mô Linh Sơn Thánh Mẫu Bồ Tát chứng minh tọa hạ” hay “Phật Bà chứng minh” là minh chứng rõ ràng cho vị thế thiêng liêng của Bà trong lòng giới tăng sĩ và Phật tử.”

6 Hành hương và tham quan Núi Bà Đen

Ngoài giá trị tâm linh, Núi Bà Đen còn là địa điểm tham quan nổi tiếng với cáp treo, hệ thống chùa hang động như: chùa Linh Sơn Tiên Thạch, chùa Hang, chùa Trung, chùa Hạ... Những công trình kiến trúc và cảnh quan thiên nhiên hài hòa tạo nên một không gian vừa thanh tịnh, vừa hùng vĩ.

7 Pho tượng đồng đen Bà Đen do Vua Gia Long cho đúc

Trong giai đoạn chiến tranh khốc liệt, để bảo vệ tôn tượng Bà Đen quý giá – pho tượng bằng đồng đen do vua Gia Long sắc phong – dân làng đã di dời tượng xuống chân núi và tạm an vị tại chùa Vĩnh Xuân. Trong suốt thời gian ấy, nơi đây trở thành trung tâm tín ngưỡng tạm thời, người dân vẫn tiếp tục lễ bái, cầu nguyện Bà linh ứng. Đến khi tình hình ổn định, tượng mới được rước trở lại Linh Sơn Tiên Thạch Động, chính điện tại núi Bà Đen – nơi hiện nay tiếp tục là trung tâm thờ tự chính thức của Linh Sơn Thánh Mẫu.

Sự kiện này là minh chứng rõ nét cho lòng thành và sự gắn bó giữa người dân Tây Ninh với Bà Đen, cũng như vai trò quan trọng của chùa Vĩnh Xuân trong việc gìn giữ di sản tâm linh.

BBT tổng hợp